Nhà thờ Đức Bà, một trong những biểu tượng lâu đời của đất Sài Gòn, được thiết kế mô phỏng theo nhà thờ Notre Dame ở Paris. Tên chính thức là Vương cung thánh đường Chính tòa Đức Mẹ Vô nhiễm nguyên tội, Nhà thờ Đức Bà do người Pháp thực hiện với tổng kinh phí 2,5 triệu franc.
Nhà thờ Đức Bà – Vị trí đắc địa và hai lần bốc thăm định mệnh
Nằm ở khu vực trung tâm, ngay Công trường Công xã Paris (the Paris Commune), nút giao nối Đại lộ Lê Duẩn dẫn thẳng đến Dinh Độc Lập và con đường sầm uất Đồng Khởi, Nhà thờ Đức Bà sở hữu vị trí đắc địa bậc nhất Sài Gòn. Mặt chính quay về hướng Đông Nam, phía đường Nguyễn Du, lưng quay về phía đường Lê Duẩn, và không khó để nhận ra ngôi thánh đường uy nghiêm sừng sững, vì đây là một công trình kỳ lạ, không có hàng rào hay khuôn viên bao quanh, nên từ hướng nào của thành phố cũng có thể chiêm ngưỡng được.
Để có vị trí này, phía Công Giáo phải tham gia bốc thăm với nhà cầm quyền Pháp cùng các tôn giáo khác và cả hai lần họ đều được chọn.
Ngay sau khi chiếm Sài Gòn, chính quyền Pháp cho lập nhà thờ để làm nơi hành lễ cho người theo đạo Công giáo. Ngôi nhà thờ đầu tiên được lập ở đường Số 5 (nay là đường Ngô Đức Kế, quận 1) – vốn là một ngôi chùa nhỏ bị bỏ hoang do chiến tranh, được tu sửa lại. Do ngôi nhà thờ này quá nhỏ nên năm 1863, cố đạo Lefebvre tổ chức lễ đặt viên đá đầu tiên xây dựng nhà thờ Saigon bằng gỗ bên bờ Kinh Lớn (còn gọi là kinh Charner, nay là đường Nguyễn Huệ). Về sau, nhà thờ gỗ này bị hư hại nhiều vì mối mọt.
Khi được bổ nhiệm phụ trách giáo phận Sài Gòn, Đức Giám mục Colombert nghĩ tới việc xây ngôi nhà thờ mới kiên cố, xứng đáng với vị trí của Sài Gòn lúc bấy giờ. Tháng 8/1876, Thống đốc Nam kỳ Duperré tổ chức một kỳ thi vẽ đồ án thiết kế nhà thờ mới. Vượt qua 17 đồ án thiết kế khác, đồ án của kiến trúc sư J. Bourard với phong cách kiến trúc Roman cải biên pha trộn nét phong cách kiến trúc Gothic đã được chọn. Địa điểm ban đầu được đề nghị tại 3 nơi: nền nhà thờ cũ khu Kinh Lớn, góc đường Lê Duẩn và Hai Bà Trưng ngày nay và vị trí hiện giờ.
Vị trí hiện giờ rất đắc địa nên đã xảy ra tranh chấp từ nhiều phía, phía nhà cầm quyền Pháp muốn xây cất Nhà hát Thành Phố và một tôn giáo khác cũng muốn xây trụ sở. Vì thế sau một thời gian tranh cãi, chính quyền tổ chức bốc thăm công khai. Đức Cha Colombert đã yêu cầu giáo dân ăn chay cầu nguyện để có thể có được khu đất này. Đến ngày, phía Công Giáo bốc thăm trước và bốc trúng lá thăm. Tuy nhiên, có nhiều ý kiến phản đối, kết quả bị hủy và tổ chức bốc thăm lại. Lần này, nhà cầm quyền Pháp bốc thăm trước, rồi đến tổ chức tôn giáo kia, và cuối cùng lá thăm được chọn vẫn thuộc về phía Công giáo.
Kiến trúc độc đáo của Nhà thờ Đức Bà
Sau 3 năm xây dựng, vào Lễ Phục sinh ngày 11/4/1880, nghi thức cung hiến và khánh thành đã được tổ chức trọng thể dưới sự chứng kiến của Thống đốc Nam Kỳ Le Myre de Vilers. Hiện nay, trên bệ phía trên, bên trong cửa ra vào nhà thờ, có chiếc bảng cẩm thạch gắn trong hành lang (transept) ghi ngày khởi công, ngày khánh thành và tên vị công trình sư.
Toàn bộ vật liệu từ xi măng, sắt thép đến ốc vít xây dựng nên Nhà thờ đều mang từ Pháp sang. Mặt ngoài công trình xây bằng loại gạch đặt làm tại Marseille (Pháp), để trần, không tô trát, không bám bụi rêu (đến nay vẫn còn màu sắc hồng tươi). Thánh đường được thiết kế thành một lòng chính, hai lòng phụ với hai hàng cột chính hình chữ nhật, mỗi bên 6 cột tượng trưng cho 12 vị thánh tông đồ. Bàn thờ nơi Cung Thánh làm bằng đá cẩm thạch nguyên khối có hình sáu vị thiên thần khắc thẳng vào khối đá đỡ lấy mặt bàn thờ, bệ chia làm ba ô, mỗi ô là một tác phẩm điêu khắc diễn tả thánh tích. Ngay sau hàng cột chính là một hành lang và kế đó là nhiều nhà nguyện nhỏ với những bàn thờ về các thánh (hơn 20 bàn thờ) cùng các bệ thờ. Toàn bộ chiều dài thánh đường là 93m. Chiều ngang nơi rộng nhất là 35 m. Chiều cao của vòm mái thánh đường là 21 m. Sức chứa của thánh đường có thể đạt tới 1.200 người.
Thiết kế phối sáng hài hòa từ 56 cửa kính trên tường, mô tả các nhân vật hoặc sự kiện trong Thánh Kinh, 31 hình bông hồng tròn, 25 cửa sổ mắt bò bằng kính nhiều màu ghép lại. Tất cả các đường nét, gờ chỉ, hoa văn đều tuân thủ theo kiến trúc Roman và Gothic, tôn nghiêm, trang nhã.
Mặt trước thánh đường là bức tượng Đức Mẹ Hòa bình (hay Nữ vương Hòa bình), do nhà điêu khắc G. Ciocchetti thực hiện năm 1959. Tên của tác giả được ghi ở trên tà áo dưới chân, phía bên trái của bức tượng. Bức tượng cao 4,6 m, nặng 8 tấn, bằng đá cẩm thạch trắng của Ý. Tượng Đức Mẹ trong tư thế đứng thẳng, tay cầm trái địa cầu, trên trái địa cầu có đính cây thánh giá, mắt Đức Mẹ đăm chiêu nhìn lên trời như đang cầu nguyện cho Việt Nam và cho thế giới được hoà bình. Trên bệ đá, phía trước bức tượng, người ta có gắn một tấm bảng đồng với hàng chữ Latinh:
“REGINA PACIS – ORA PRO NOBIS – XVII. II. MCMLIX
Nghĩa là: NỮ VƯƠNG HÒA BÌNH – CẦU CHO CHÚNG TÔI – 17.02.1959”
Phía dưới bệ đá, người ta đã khoét một cái hốc chỗ giáp với chân tượng Đức Mẹ, trong đó có một chiếc hộp bằng bạc, chứa những lời kinh cầu nguyện cho hoà bình của Việt Nam và thế giới. Những lời cầu nguyện đó được viết lên trên những lá mỏng bằng những chất liệu khác nhau như bằng vàng, bạc, thiếc, nhôm, giấy, da và đồng, được gởi tới từ nhiều miền của Việt Nam.
Những điều kỳ thú của Nhà thờ Đức Bà
- Tháp chuông: Nhà thờ Đức Bà có bộ chuông gồm 6 chiếc mang 6 âm khác nhau, treo trên 2 tháp chuông, toàn bộ đều được chế tạo tại Pháp. Tháp chuông bên trái (phía trường Hòa Bình) treo 2 quả chuông La, Si. Tháp bên phải treo 4 quả Sol, Đô, Rê, Mi. Trên mặt mỗi quả chuông đều khắc họa tiết tinh xảo. Tổng trọng lượng bộ chuông gần 30 tấn. Các chuông đều được điều khiển bằng điện từ bên dưới. Riêng ba chiếc chuông lớn trước khi đánh đều được khởi động bằng cách đạp (vì quá nặng) cho lắc trước khi bật công tắc điện. Vào ngày thường, thánh đường chỉ cho đổ một chuông Mi vào lúc 5 giờ sáng và đổ chuông Rê vào lúc 16g15. Vào ngày lễ và chủ nhật, nhà thờ thường cho đổ ba chuông theo hợp âm Mi, Rê và Đô (đúng ra là hợp âm ba chuông Mi, Đô và Sol, nhưng vì chuông Sol quá nặng nên thay thế bằng chuông Rê). Vào đêm vọng Lễ Giáng Sinh thì mới đổ cả 6 chuông. Tiếng chuông ngân xa tới 10 km theo đường chim bay. Ban đầu hai tháp chuông cao 36,6 m, không có mái và chỉ có độc một chiếc cầu thang hẹp, rộng chừng 40 cm. Nội thất gác chuông rất tối và sàn được lót sơ sài bằng những miếng gỗ nhỏ cách khoảng, nhìn xuống thấy sâu hút. Vào năm 1895, thánh đường xây thêm hai mái chóp để che gác chuông, đưa tháp chuông cao lên gần 58m.
- Cây đàn cổ nhất Việt Nam: Giữa hai tháp chuông, phía trên cao cửa chính là gác đàn với một cây đàn organ ống, được cho là một trong hai cây đàn cổ nhất Việt Nam hiện nay. Đàn được các chuyên gia nước ngoài làm thủ công, thiết kế riêng để âm thanh đủ cho cả nhà thờ nghe. Phần thân cao khoảng 3m, ngang 4m, dài 2m chứa các ống hơi bằng nhôm có đường kính khoảng 10cm. Phần điều khiển đàn nằm riêng nối với thân bằng trục, có các phím đàn như đàn organ bình thường và các phím to đặt dưới sàn nhà (dài chừng 3m, ngang 1 m) để người điều khiển đàn đạp lên khi dùng nốt trầm. Bên trong đàn được thiết kế tương tự đàn piano nhưng phức tạp hơn. Đàn còn có những thanh gõ lớn để đập vào phần dưới các ống hơi phát ra âm thanh. Hiện nay đàn đã hỏng hoàn toàn (bị mối ăn phần gỗ bàn phím điều khiển bằng tay).
- Chiếc đồng hồ khổng lồ: Cũng giữa 2 tháp chuông, phía trên gác đàn có căn phòng đặt bộ máy đồng hồ khổng lồ, từ bộ máy có trục bằng sắt nối với đồng hồ lớn đặt ở bên ngoài, phía mặt trước nhà thờ. Bộ máy đồng hồ cao khoảng 2,5 m, dài khoảng 3 m và ngang độ hơn 1 mét, được chế tạo tại Thụy Sĩ. Dù thô sơ, cũ kỹ nhưng hoạt động khá chính xác. Để điều chỉnh đồng hồ, phía sau máy có một chiếc đồng hồ to cỡ đồng hồ treo trong gia đình. Chỉ cần theo dõi chiếc đồng hồ con này, có thể biết đồng hồ lớn chạy chậm, nhanh, đúng hay sai giờ. Mỗi tuần phải lên giây đồng hồ một lần và chiếc cần để lên giây đồng hồ giống như tay quay máy xe. Đồng hồ còn có hệ thống báo giờ bằng búa đánh vô các chuông của nhà thờ, tuy nhiên đã không còn hoạt động do dây cót quá cũ.
Với lịch sử gần 140 năm, lối kiến trúc đẹp tuyệt vời, Nhà thờ Đức Bà xứng đáng là biểu tượng của mảnh đất Sài Gòn phồn hoa, cổ kính, ẩn chứa bao dấu vết lịch sử.